Um

Za ostala značenja, vidi Um (razvrstavanje).

Um (sanskrt: mano, grčki: νoῦς, latinski: mens ili intellectus) je ljudska sposobnost mišljenja, poimanja, razumevanja i umeća.^[1] U širem značenju, um je skup ljudskih duhovnih moći, pa čak prevazilazi isključivo ljudsku sposobnost; um je i ono što konstituiše poredak stvari u svetu.

U filozofiji se obično razlikuje umska i razumska spoznaja, prva usmerena celini shvatanja bića, druga razumevanju njegovih oblika.^[2] Um označava višu duhovnu sposobnost koja se ne odnosi na uzročno-posledičnu, razumsku spoznaju, nego na pojmove i kategorije, na spoznaju vrednosti, na univerzalnu povezanost stvari i svrhovitost sadržanu u tim vezama.^[3] Um sintetički prerađuje i povezuje čulne podatke, pa je u tom smislu izvor teorijskih (logičkih, metafizičkih, religioznih) i praktičnih (tehničkih, etičkih, društvenih i pravnih) ideja.^[3]

Ljudski um se naziva i duhom. U običnom govoru um je sinonim za mudrost, pa se za mudrog čoveka kaže da je uman. Um se takođe smatra odlikom mentalno zdravog čoveka, koja ga razlikuje od mentalno obolelog, za koga se kaže da je „poremetio umom“ ili „sišao s uma“.

Grana filozofije koja proučava um zove se filozofija uma ili filozofija duha. Otvoreno pitanje jeste odnos uma i tela, što obuhvata istraživanje odnosa uma sa fizičkim mozgom i nervnim sistemom.^[4] Drugo pitanje je koja bića poseduju um, da li samo ljudi, ili samo neke ili sve životinje, ili sva živa bića, ili možda i neki tipovi mašina koje su napravili ljudi.

U izvornom grčkom značenju, um je opšte načelo uređenja kosmosa.^[3] Neki od najranijih filozofa povezuju um (kao sinonim za dušu i duh) sa teorijama života posle smrti i kosmološkim uređenjem, na primer Zaratustra, Buda, Platon, Aristotel i drugi.

Umne sposobnosti

Vidi takođe: Mišljenje, Pamćenje, Svest, i Mašta

Misao je mentalni proces koji dopušta pojedincima da shvataju svijet, i tako djeluju prema svojim ciljevima, planovima i željama. Riječi koje obilježavaju slične koncepte i procese su spoznaja, mašta i ideja. Razmišljanje uključuje moždanu manipulaciju informacijama, kao prilikom formiranja koncepata, rješavanja problema, rasuđivanja i donošenja odluka. Razmišljanje je viša kognitivna funkcija, a analiza misaonih procesa je grana kognitivne psihologije.

Pamćenje je sposobnost spremanja, zadržavanja, a zatim sjećanje informacija. Iako su tradicionalne studije pamćenja započele u oblasti filozofije, u kasnom devetnaestom i ranom dvadesetom stoljeću smješta se u područje kognitivne psihologije. U zadnjih nekoliko decenija postalo je jedno od temeljnih stubova nove grane nauke nazvane kognitivna neuronauka, nastale kao brak između kognitivne psihologije i neuronauke.

Mašta je prihvaćena kao urođena sposobnost i proces da se izmisli djelimična ili potpuna lična oblast koju um stvara iz čulnih opažanja vanjskog svijeta. U psihologiji, ovaj pojam se koristi za proces oživljavanja predmeta opaženih ranije kroz čula. Jedna od teorija evolucije ljudske mašte je da je to sposobnost svjesnih bića da riješe probleme korištenjem mentalne simulacije.

Svijest kod sisara (uključujući ljude) je aspekt uma za koji se smatra da subjektivnost i daje mogućnost razumijevanja odnosa pojedinca i njegovog okruženja. Tema je mnogih istraživanja u filozofiji uma, psihologije, neuronauke i kognitivne nauke. Neki filozofi dijele svijest na vanrednu svijest koja je subjektivno iskustvo, te dostupnu svijest koja se odnosi na opću raspoloživost informacija procesnim sistemima u mozgu.

Um u filozofiji

Glavni članak: Filozofija uma

Filozofija uma je grana filozofije koja proučava prirodu uma, njegovih funkcija, te odnos uma i tijela. Dualizam i monizam su dvije glavne škole misli koje pokušavaju riješiti odnos uma i tijela. Dualizam tvrdi da su um i tijelo suštinski odvojeni jedno od drugog. Može se pratiti od Platona, aristotela te Sankhya i Joga škole indijske filozofije, do Dekarta u 17. stoljeću. Monizam tvrdi da um i tijelo nisu ontološki različite vrste entiteta. Ovu tvrdnju je prvi u zapadnoj filozofiji zastupao Parmenid u 5. st. pne. i bila je kasnije usvojena od Barucha Spinoze.

Buda

Glavni članak: Um (budizam)

Um je preteča svih stvari, um ih stvara i njima upravlja.^[6]

– Sidarta Gautama

Sidarta Gautama je znatan deo svog učenja posvetio opisivanju prirode uma, istraživanju njegovih karakteristika i sposobnosti, kao i otkrivanju načina na koji se on može menjati i osloboditi.^[7] Gotama Buda je govorio da „koje god su stvari povezane sa nepovoljnim, pripadaju nepovoljnom, sve njih um stvara. Njih prvo um stvara, zatim one postaju nepovoljne“.^[8]. On je tvrdio da „um i telo međusobno zavise, kao što dva snopa sena stoje oslanjajući se jedan na drugi“ (S.II,14). Za Budu je uprljan um uzrok svih drugih nečistoća te se bića čiste pročišćujući svoj um (S.III,151).

Duhovni život se ne živi radi koristi u vidu imetka, časti ili slave, radi koristi koje donose vrlina, meditacija, znanje ili uvid. Potpuna oslobođenost uma, to je svrha, cilj i kulminacija duhovnog života.^[7]

– Sidarta Gautama

Stari Grci

Starogrčki filozofi ne prave razliku između uma, duha, i razuma. Antička filozofija ne određuje um kao poseban pojam, već za ovu ljudsku sposobnost upotrebljava reči: razboritost, pamet, mišljenje, poimanje, itd. Kao bitan filozofski pojam izdvaja se nus, koji osim uma znači i duh.^[1] Pojam uma (grč. nous) već se u ranoj filozofiji povezuje s opštim načelom uređenja sveta (Anaksagora, Heraklit), a u religioznim učenjima s Bogom kao pokretačem sveta (božanski um).^[2]

Pojam logos sjedinjuje značenje uma sa govorom, odnosno logičkom manifestacijom; logos je um koji se iskazuje, saopštava, otkriva se kao istina. Grčki filozofi su, gotovo bez izuzetka, pretpostavljali da je svet (kosmos) u svojim osnova uman (noetičan), da ljudski um proizilazi iz tog iskonskog uma, i da je refleksija (povratni tok) vraćanje uma svom iskonu.^[1]

Toma Akvinski

U srednjovekovnoj filozofiji intelekt (lat. intellectus) najčešće se shvata kao viša, a racio (lat. ratio) kao niža spoznajna moć.^[9] Toma Akvinski pravi razliku između uma (intelekta) kojim se neposredno (intuitivno) saznaje istina, i razuma (racia) koji zaobilazno (diskurzivno) dolazi do istine.^[1]

Prema Akvinskom, um je bitna forma imanentna stvarima, ali i moć koja tokom suđenja spaja i razdvaja, čime mišljenje od načela napreduje k zaključcima.^[3]

Berkli

Prema Berkliju, um je ono opažajuće, što daje postojanje stvarima:

Očigledno je svakome ko proučava predmete ljudskog sazanja da njih čine ili ideje zaista utisnute u čula, ili objekti koje opažamo kad obratimo pažnju na osećanja ili operacije svesti, ili, najzad, ideje obrazovane pomoću pamćenja i mašte – bilo sastavljanjem, rastavljanjem ili samo predstavljanjem onih prvobitno opaženih ideja na gore pomenute načina […] Ali pored sve te beskrajne raznovrsnosti ideja ili objekata saznanja postoji i nešto što ih saznaje ili opaža i što na njima vrši različite operacije, kao što su htenje, zamišljanje, zapamćivanje, itd. Ovo opažajuće, aktivno biće je ono što ja nazivam umom (mind), duhom (spirit), dušom (soul) ili svojim ja (my self). Tim rečima ja ne označavam nijednu od svojih ideja, već nešto potpuno različito od njih, nešto u čemu one postoje ili, što je isto, čime su one opažene; jer, postojanje jedne ideje sastoji se u tome da je opažena.^[10]

– Džordž Berkli

Lok

Džon Lok svojevremeno beleži da „reč um ima u engleskom jeziku različita značenja; katkad ona označava istinite i jasne principe, katkad opet jasne i verodostojne zaključke izvedene iz tih principa, a ponekad uzrok, naročito finalni uzrok“.^[11]. On sam pravi određenu razliku između razuma i uma: „razum se ne uči umnosti pomoću silogističkih pravila, nego ima urođenu sposobnost da spozna saglasnost ili nesaglasnost svojih ideja“, a ta „urođena sposobnost“ je um ili duh, „dar božji ljudima“.^[1]

Lok napominje da će upotrebljavati reč um u značenju čovekove sposobnosti, po kojoj se čovek razlikuje od životinja, i po kojoj ih „očigledno jako nadvisuje“.

Kant

Glavni članak: Kritika čistog uma

Kant pravi jasnu razliku između uma (nem. Vernunft) i razuma (nem. Verstand). Um je šira i viša, a razum uža i niža spoznajna moć. Razum analizira i sređuje čulima dobijenu građu, a um unosi više jedinstvo u razumski sređene pojmove. Um se nikad ne odnosi neposredno na iskustvo, nego na razum.^[9] Razum je saznajna moć koja osnovne stavove upotrebljava u granicama mogućeg iskustva, postižući pouzdano znanje o svetu. Um je, pak, saznajna moć koja osnovne stavove primenjuje izvan granica iskustva (tj. na stvari po-sebi). Um je ona moć koja koja pruža principe saznanja a priori.^[12]

Dalje, Kant razlikuje čisti, praktični i spekulativni um. Um je ukupnost svih spoznaja na teorijskom ("čisti um") ili etičkom ("praktični um") području. “Čisti um” je najviši oblik teorijske spoznajne moći, dok je “praktički um” vezan uz etičko rasuđivanje (delanje). Čisti um je upućen na bitak, a praktični je određen potrebom.^[3] Čisti um označava onu stranu uma koja shvata principe apriori, odnosno principe koji su opšti i nužni i ne zavise od iskustva, već omogućuju da iskustvo dobije određeno značenje i smisao.

Čisti um je onaj um koji sadrži principe na osnovu kojih se nešto može saznati potpuno apriori.

– Kant, Kritika čistog uma, Uvod, VII

Praktični um sadrži opšte i nužne principe ljudskog moralnog delovanja ili ljudske volje. Praktični um nije ništa drugo do praktična upotreba čistoga uma, naročito s obzirom na ideje o Bogu, besmrtnosti, uzročnosti i slobodi. Čisti um ne spoznaje i ne uviđa na pouzdan način mogućnost Boga i besmrtnosti, ali njegova praktična upotreba ("praktični um") može i mora pretpostavljati njihovu mogućnost. Spekulativni um je izraz koji Kant koristi za onu stranu čistog uma koja obuhvata ideje o Bogu i besmrtnosti, a koja, tvrdeći da na pouzdan način zna za postojanje Boga i besmrtnosti, prevazilazi granice mogućeg iskustva i na taj način i granice svoje legitimne saznajne upotrebe.^[1]

Hegel

Hegel takođe prihvata razlikovanje uma i razuma, koje je nakon Kanta postalo široko prihvaćeno. Razum je spoznajna moć kojom umrtvljujemo stvarnost raščlanjujući je na delove i fiksirajući te delove u njihovoj izolovanosti i apstraktnosti. Um ostvaruje konkretno jedinstvo ograničenih razumskih odredaba u njihovom dijalektičkom suprotstavljanju.^[9] Hegel ne smatra da je um, prvenstveno, ljudsko svojstvo, već svoju viziju uma razvija polazeći od sledećeg načela:

Sve što je umno, to je stvarno; a što je stvarno, to je umno.^[13]

– Hegel

Pojmiti ono što jest zadaća je filozofije, jer ono što jest - jest um.^[14] Za Hegela, um postaje jedinstvo svih suprotnosti, „po sebi i za sebe bivstvujuća istina“, duh u religioznom i u filozofskom značenju.^[1] Po Hegelu je um jedinstvo mišljenja i bitka.^[3]

Savremena filozofija

Za kritičku teoriju društva (Adorno, Horkhajmer) um je vrhovni mit prosvetiteljstva, koje veruje da celokupnu zbilju može podvrgnuti umnoj spoznaji.

Savremena analitička filozofija promatra um i razum uglavnom kao tradicionalni sadržaj kritičke i idealističke filozofije. Njihovo je razlikovanje po sebi besmisleno, budući da je uvek reč o jedinstvenom čovekovom delanju, te se o umu može govoriti samo obzirom na smislene načine govora.^[3]

Vidi još

• Duh
• Logos
• Razum
• Inteligencija
• Um (budizam)

Izvori

Literatura

• Kant, Kritika čistog uma, Beograd 1970.
• Filozofijski rečnik. Zagreb: Matica Hrvatska. 1984. 
• Branko Pavlović, Filozofski rečnik, Plato, Beograd, 1997.
• Dhammika, Šravasti (2009). Budizam od A do Ž. Beograd: Srednji put. 

Spoljašnje veze

Um na Wikimedijinoj ostavi

• (sh) um (Proleksis enciklopedija)
• (sh) um (Hrvatska enciklopedija)