Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu
A/406 z 24 października 1929
kościół parafialny
Ilustracja
Kościół Wniebowzięcia NMP
Państwo

 Polska

Województwo

 kujawsko-pomorskie

Miejscowość

Toruń

Adres

ul. Panny Marii 2
87-100 Toruń

Wyznanie

katolickie

Kościół

rzymskokatolicki

Parafia

Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego w Toruniu

Wezwanie

Wniebowzięcia NMP

Historia
Data rozpoczęcia budowy

XIII w.

Data zakończenia budowy

XIV w.

Dane świątyni
Styl

gotyk ceglany

Architekt

nieznany

Świątynia
• materiał bud.


• cegła

Liczba naw

3

Położenie na mapie Torunia
Mapa konturowa Torunia, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu”
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego
Mapa konturowa województwa kujawsko-pomorskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu”
Ziemia53°00′39,60″N 18°36′08,68″E/53,011000 18,602410
Multimedia w Wikimedia Commons
Usytuowanie świątyni na planie toruńskiej starówki

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego w Toruniu – pierwotnie franciszkański, w latach 1557–1724 w rękach protestantów, w latach 1724–1821 bernardynów, od 1830 roku parafialny.

Kościół uchodzi za jeden z symboli Torunia[1]. Mieści się przy ul. Panny Marii 2, w północo-zachodnim narożniku Rynku Staromiejskiego[1][2].

Historia

Sarkofag królewny Anny Wazówny

Według późniejszego przekazu franciszkanie przybyli do Torunia w 1239 roku[1]. W 1243 roku w klasztorze odbył się synod z udziałem legata papieskiego Wilhelma z Modeny, więc zapewne do tego czasu zdążono wznieść już jakieś zabudowania[3]. Informacje o najstarszych pochówkach w kościele pochodzą z lat 70. XIII w. W ciągu XIII i XIV w. rozbudowywano kościół i klasztor, a zakonnicy utrzymywali dobre stosunki z zakonem krzyżackim[4]. Od początku XVI w. można zaobserwować rosnące wpływy reformacji i spadek liczby nowych zakonników[5]. W połowie XVI w. przyległy do kościoła klasztor przeszedł na własność miasta[6]. Od 1557 roku kościół był użytkowany przez protestantów[7]. W 1565 roku umieszczono tutaj szkołę ewangelicką, którą w 1568 roku przekształcono w gimnazjum, które zreformowane przez Henryka Strobanda stało się szkołą o bardzo wysokim poziomie[8]. Z kościołem związany był teolog i kaznodzieja luterański Piotr Artomiusz (w Toruniu od 1586 r. do śmierci w 1609 roku)[9]. Od XVI wieku w kościele byli chowani przedstawiciele patrycjatu Torunia wyznania ewangelickiego, po 1724 roku również polską szlachtę. W 1636 roku w kościele pochowano Annę Wazównę, zmarłą w 1625 roku[7].

W wyniku tumultu toruńskiego z 1724 roku kościół odebrano luteranom i przekazano bernardynom[7]. W 1798 roku rozebrano gotyckie bogato dekorowane szczyty nad nawami i potrójne dachy wznosząc obecny jeden dach dwuspadowy nad całym korpusem i nowe szczyty[10]. Pierwotny wygląd szczytów i dachów jest znany dzięki rysunkom Georga Friedricha Steinera[11]. W 1821 roku zakon bernardynów uległ kasacji, a kościół przeszedł w posiadanie parafii św. Wawrzyńca[12]. Budynki klasztorne rozebrano rok później[13]. 10 lat później kościół został siedzibą nowej parafii[7]. Pod koniec XIX wieku przeprowadzono niezbędne prace remontowe przy kościele[13]. Od lipca 1938 roku do września 1939 roku wikariuszem w kościele był bł. ksiądz Stefan Wincenty Frelichowski[14].

Fazy budowy

  • Pierwszy kościół z ok. połowy XIII w.[15] był prostokątną budowlą salową o długości ok. 18 m, szerokości ok. 8 m i wysokości 12 m[16]. Od północy przylegała do niego dzisiejsza zakrystia, w formie pierwotnej parterowa i od wschodu zamknięta prosto[16].
  • W kościele drugim wschodnie zamknięcie ścianą prostą zastąpiono wielobokiem (podobnie uczyniono ze wschodnią ścianą zakrystii) oraz nadbudowano ściany do wysokości ok. 18 m. Prezbiterium było sklepione[17]. Nieznany jest kształt zachodniej części drugiego kościoła. Jeśli zaliczyć do niego relikty odkryte w nawie głównej i między południowymi filarami korpusu, należałoby się spodziewać niesymetrycznej budowli jednonawowej z wydłużonym prezbiterium i nieco szerszą nawą[18].
  • W XIV w. powstał trzeci kościół, którego kształt nie jest możliwy do dokładnego ustalenia[19]. Przy jego budowie prawdopodobnie poszerzono prezbiterium do dzisiejszej szerokości przy zachowaniu dotychczasowej[20].
  • Obecny, czwarty kościół w postaci trójnawowej hali z emporą w nawie północnej powstał w 3. i 4. ćwierci XIV w.[21][22].

Architektura

Jest to trójnawowa, asymetryczna hala bez wieży[23]. Prezbiterium jest wydłużone, prostokątne, jego wschodnia elewacja (najlepiej widoczna od strony Rynku Staromiejskiego i dlatego pełniąca rolę fasady) jest zwieńczona trzema ośmiobocznymi wieżyczkami, z których środkowa jest wyższa od pozostałych[24]. Przestrzeń pomiędzy nimi wypełniają szczyciki złożone ze sterczyn i wimperg[25]. Korpus jest prostokątny, o zwartej bryle, przykryty jednym dwuspadowym dachem[26]. Okna we wszystkich elewacjach są wąskie i smukłe, zamknięte łukiem ostrym i przeważnie trójdzielnie, z wyjątkiem pięciodzielnego okna we wschodniej ścianie prezbiterium i czterodzielnego środkowego okna w elewacji zachodniej[27]. Boczne ściany prezbiterium i północna korpusu są opięte skarpami biegnącymi przez prawie całą wysokość elewacji[26]. Skarpy w ścianie południowej korpusu są wciągnięte do wewnątrz, przez co zewnętrzna elewacja od tej strony jest gładka[28]. Górą przez wszystkie elewacje biegnie fryz z motywem czteroliścia[29].

Wnętrze o wysokości 27 m jest przekryte sklepieniami gwiaździstymi, w nawach bocznych cztero-, w nawie głównej sześcio-, a w prezbiterium o ośmioramiennymi[30]. W dolnej części nawy północnej znajduje się empora, będąca częścią dawnego krużganka klasztornego włączonego do wnętrza kościoła[31].

Od strony południowej, na przedłużeniu zewnętrznego muru korpusu, od strony ul. Panny Marii wznosi się mur z blankami i dwoma ostrołukowymi bramami[25]. Do muru tego ok. połowy XVII w. dobudowano krużganek z wolutowymi szczytami rozebranymi w 1939 roku[32].

Zabudowania dawnego klasztoru franciszkanów tworzyły kompleks budynków na północ od kościoła. Po rozbiórce w XIX w. zachował się jedynie niewielki fragment skrzydła zachodniego, przylegający do kościoła[33].

Kościół pofranciszkański w Toruniu ma duże znaczenie dla rozwoju architektury gotyckiej Pomorza[34]. Był pierwszą tak wysoką halą na tym terenie, a motyw skarp wciągniętych do wnętrza zostanie dalej twórczo rozwinięty w architekturze Gdańska (kościół Mariacki)[35].

Wyposażenie i wystrój

krużganki
Wnętrze w kierunku wschodnim
Stalle w prezbiterium
Epitafium Mochingerów (ok. 1590)

Z okresu franciszkańskiego w kościele zachowały się elementy gotyckiego wyposażenia wnętrza:

  • drewniane dębowe stalle, dekorowane motywami maswerkowymi, najcenniejszy element wyposażenia wnętrza zachowany na miejscu, jeden z najcenniejszych w Polsce zespołów snycerki średniowiecznej[36];
  • późnogotycki krucyfiks z ok. 1510–1520[37].

Poza kościołem eksponowane są:

  • fragmenty witraży z końca XIV w. (od lat 50. XX wieku w Muzeum Okręgowym w Toruniu)[38];
  • ołtarz główny (tzw. poliptyk), od 1990 roku w Muzeum Diecezjalnym Sztuki Religijnej w Pelplinie. W części środkowej znajdowała się rzeźba przedstawiająca Koronację Maryi, po jej obu stronach złocone i posrebrzane figury świętych[39];
  • dużych rozmiarów rzeźba Chrystusa w grobie z okresu 1380–1400 (obecnie w Muzeum Okręgowym w Toruniu)[40][41]

Ważnym elementem wystroju wnętrza są malowidła ścienne[42]. W nawie południowej są to wysokiej klasy malowidła z ok. 1380-1390 przedstawiające świętych, Chrystusa Bolesnego i Marię Bolesną pod architektonicznymi baldachimami, w których widoczne są wpływy malarstwa czeskiego[43]. Polichromie te należą do wybitnych osiągnięć średniowiecznego malarstwa na ziemiach polskich[42]. Na ścianie północnej nawy głównej znajdują się malowidła Sceny z życia św. Franciszka (również: Kazanie do ptaków)[44] oraz nie mająca tytułu scena z łodzią (z 2. ćw. XV wieku)[45].

Z okresu protestanckiego pochodzą renesansowe, manierystyczne i wczesnobarokowe elementy wyposażenia[46]. Należą do nich przede wszystkim liczne wysokiej klasy artystycznej epitafia mieszczan, w tym najcenniejsze – epitafium rodziny Neisserów z 1594 roku, z obrazem malarza Fabiana, przedstawiającą chrzest Chrystusa na tle panoramy Torunia[47], poza tym epitafia Mochingerów, rodziny von den Linde (sprzed 1586)[48], Strobandów (1590 roku, zapewne wykonane przez Willema van den Blocke)[49][50], Stadtländerów (1683 rok)[51], Anny z Leszczyńskich Potockiej (1653 rok)[52], Wolfa Pistorisa[53]. W Muzeum Okręgowym w Toruniu przechowywane są ponadto pochodzące z tego kościoła epitafia burmistrza Torunia Henryka Strobanda i ławnika staromiejskiego Edwarda Roggena[54]. Z początku XVII w. pochodzi główna część prospektu organowego oraz manierystyczna ambona (1605 rok)[55].

W 1636 roku w mauzoleum wzniesionym przy drugim od wschodu przęśle prezbiterium, od strony północnej, pochowano królewnę szwedzką Annę Wazównę, która zmarła w 1625 roku w Brodnicy, ale z powodu zakazu odprawiania tam nabożeństw luterańskich nie mogła być pochowana w tym mieście[56]. Barokowe mauzoleum wykonane w czarnym marmurze i białym alabastrze ma formę półkolistej kaplicy, do której prowadzi portal[57][58].

Pozostałe wyposażenie pochodzi w zasadzie z okresu, gdy kościół należał do bernardynów. Są to późnobarokowe ołtarze przy filarach nawy głównej (w tym obeliskowe, wzorowane na ołtarzach w kościele jezuitów w Grudziądzu) oraz siedmiokolumnowy, monumentalny ołtarz główny o symbolice maryjnej z 1731 roku dzieła Jana Guhra i Chrystiana Kynasta[59][58]. Warto wymienić również drewniany łuk tęczowy z lat 1728–1729[60].

Na przełomie XIX i XX w. (lata 1898–1916) powstały neogotyckie witraże wykonane przez firmę Binsfelda i Jansena z Trewiru[61].

Organy

Instrument zbudowany w 1609 roku przez Hansa Hewigkena z Neustadt (Szlezwig-Holsztyn)[62]. W latach 1923–1925 został całkowicie przebudowany przez Dominika Biernackiego z Włocławka[63]. W 1976 roku wprowadzono modernizacje techniczne (W. Przytulski z Oliwy)[64]. Z elementów historycznych zachowały się tylko szafy organowe[65].

Przypisy

  1. ↑ a b c Domasłowski 1998a ↓, s. 7.
  2. ↑ Kościół Mariacki w Toruniu. toruntour.pl. [dostęp 2024-05-20].
  3. ↑ Domasłowski 1998a ↓, s. 8.
  4. ↑ Domasłowski 1998a ↓, s. 8–11.
  5. ↑ Domasłowski 1998a ↓, s. 11–12.
  6. ↑ Domasłowski 1998a ↓, s. 12–13.
  7. ↑ a b c d Niedzielska 1992 ↓, s. 11.
  8. ↑ Domasłowski 1998a ↓, s. 13–14.
  9. ↑ Domasłowski 1998a ↓, s. 16.
  10. ↑ Domasłowski 1998a ↓, s. 22.
  11. ↑ Kruszelnicki 1985 ↓, s. 105.
  12. ↑ Niedzielska 1992 ↓, s. 11, 32.
  13. ↑ a b Domasłowski 1998a ↓, s. 23.
  14. ↑ Zadura 2005 ↓, s. 581.
  15. ↑ Nawrocki 2005 ↓, s. 20.
  16. ↑ a b Nawrocki 2005 ↓, s. 30.
  17. ↑ Nawrocki 2005 ↓, s. 32.
  18. ↑ Nawrocki 2005 ↓, s. 33.
  19. ↑ Nawrocki 2005 ↓, s. 49–50.
  20. ↑ Nawrocki 2005 ↓, s. 49.
  21. ↑ Nawrocki 2005 ↓, s. 51.
  22. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 57.
  23. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 31.
  24. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 31, 46.
  25. ↑ a b Jarzewicz 1998 ↓, s. 46.
  26. ↑ a b Jarzewicz 1998 ↓, s. 31–32.
  27. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 48–49.
  28. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 34.
  29. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 45.
  30. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 32, 39.
  31. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 41–42.
  32. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 46–47.
  33. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 80–81.
  34. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 69.
  35. ↑ Jarzewicz 1998 ↓, s. 73.
  36. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 105–106.
  37. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 104, 223.
  38. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 100–101.
  39. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 84, 89.
  40. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 103.
  41. ↑ Dzienis 2015 ↓, s. 104.
  42. ↑ a b Domasłowski 1998b ↓, s. 89.
  43. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 89, 92, 95.
  44. ↑ Błażejewska 2005 ↓, s. 81.
  45. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 98–99.
  46. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 131.
  47. ↑ Birecki 2005 ↓, s. 289.
  48. ↑ Birecki 2005 ↓, s. 288.
  49. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 135.
  50. ↑ Wawrzak 2005 ↓, s. 304.
  51. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 145.
  52. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 144.
  53. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 146.
  54. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 149–150.
  55. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 116, 120.
  56. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 123–125.
  57. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 125–126.
  58. ↑ a b Tajchman 2005 ↓, s. 442.
  59. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 159.
  60. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 166–167.
  61. ↑ Domasłowski 1998b ↓, s. 170–172.
  62. ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 323.
  63. ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 326–327.
  64. ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 331.
  65. ↑ Dorawa 2005 ↓, s. 342.

Bibliografia

  • Piotr Birecki: Wyposażenie wnętrza kościoła Mariackiego w Toruniu w okresie Reformacji. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń 14–16 kwietnia 2005 roku). Toruń: 2005. ISBN 83-7285-259-6.
  • Anna Błażejewska: Czternastowieczny wystrój kościoła Mariackiego w Toruniu: duchowość franciszkańska a pobożność miejska. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń 14–16 kwietnia 2005 roku). Toruń: 2005. ISBN 83-7285-259-6.
  • Jerzy Domasłowski: Architektura. W: Jerzy Domasłowski, Jarosław Jarzewicz: Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu. Toruń: 1998. ISBN 83-87639-06-0.
  • Jerzy Domasłowski: Wyposażenie wnętrza. W: Jerzy Domasłowski, Jarosław Jarzewicz: Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu. Toruń: 1998. ISBN 83-87639-06-0.
  • Marian Dorawa: Organy kościoła Mariackiego w Toruniu. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń 14–16 kwietnia 2005 roku). Toruń: 2005. ISBN 83-7285-259-6.
  • Monika Dzienis. Rzeźba Chrystusa z grupy Koronacji Marii z dawnego ołtarza głównego kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu. Zagadnienie stylu. „Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”. XLVI, 2015. 
  • Jarosław Jarzewicz: Architektura. W: Jerzy Domasłowski, Jarosław Jarzewicz: Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu. Toruń: 1998. ISBN 83-87639-06-0.
  • Zygmunt Kruszelnicki: Jerzy Fryderyk Steiner (1704–1766) rysownik toruński. W: Józef Poklewski (red.): Artyści w dawnym Toruniu. Warszawa-Poznań-Toruń: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985.
  • Zbigniew Nawrocki: Kościół Mariacki w Toruniu – budowa i przebudowy w świetle odkryć w ostatnim ćwierćwieczu. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń 14–16 kwietnia 2005 roku). Toruń: 2005. ISBN 83-7285-259-6.
  • Magdalena Niedzielska: Toruńskie cmentarze. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1992. ISBN 83-85196-66-8.
  • Jan Tajchman: Dostosowanie prezbiterium kościoła Mariackiego w Toruniu do liturgii posoborowej. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń 14–16 kwietnia 2005 roku). Toruń: 2005. ISBN 83-7285-259-6.
  • Małgorzata Wawrzak: Ambona z kościoła Mariackiego na tle kultury artystycznej Torunia początku XVII wieku. Próba odczytania programu artystyczno-ideowego. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń 14–16 kwietnia 2005 roku). Toruń: 2005. ISBN 83-7285-259-6.
  • Robert Zadura: Bł. ks. Stefan Wincenty Frelichowski – wikary parafii Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń 14–16 kwietnia 2005 roku). Toruń: 2005. ISBN 83-7285-259-6.

Linki zewnętrzne

  • Archiwalne widoki kościoła w bibliotece Polona
  • p
  • d
  • e
Architektura sakralna gotyku ceglanego
Niemcy
Brema
Greifswald
Hamburg
Lubeka
Lüneburg
Rostock
Stralsund
Wismar
inne miasta
Polska
Chełmno
Chełmża
Elbląg
Gdańsk
Słupsk
Stargard
Szczecin
Toruń
Trzebiatów
inne miasta
Dania
Aarhus
Ribe
inne miasta
Szwecja
Ystad
inne miasta
Estonia
Łotwa
Litwa
Białoruś
Rosja
Kontrola autorytatywna (kościół):