Kalendarium historii Torunia

Ten artykuł od 2024-02 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Kalendarium historii Torunia – chronologiczne zestawienie najważniejszych faktów z dziejów miasta^[1].

Toruń to prężny ośrodek gospodarczy, kulturalny, naukowy, akademicki oraz turystycznym, a także ważny węzłem zarówno drogowy jak i kolejowy. Obecnie szesnaste pod względem liczby ludności miasto w kraju (203 158 mieszkańców według GUS na dzień 31.12.2014).

Jedna z dwóch stolic województwa kujawsko-pomorskiego, siedziba m.in. Urzędu marszałka województwa, zarządu województwa i sejmiku wojewódzkiego. Miasto pełni również role stolicy powiatu toruńskiego, nie wchodząc w jego skład. Jest także jednym z miast centralnych Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego^[2].

Stolica diecezji toruńskiej kościoła rzymskokatolickiego.

Pochodzenie nazwy miasta

Najstarsze zapisy z lat 1222 i 1230 mówią o osadzie Tarnowo. Po założeniu przez Krzyżaków grodu obronnego z zamkiem pojawiły się nazwy: Torun (1231), Thorun (1233), Thoron (1241), i Thorum (1248). Żadna z tych form nie ma źródła w języku niemieckim, co świadczy o przekształceniu (zniemczeniu) pierwotnej nazwy Tarnów, czyli miejsca gdzie rosła tarnina. Marcin Kromer pisał: Gedeon, biskup płocki, za zgodą kolegium kapłańskiego dodał Tarnów (Tarnovia), który teraz jest Toruniem, a jego tłumacz z łaciny, Stanisław Sarnicki, jest autorem zdania: Toruń przez nich założony, ongiś Tarnowem zwany był. Należy więc uznać, że nazwa Toruń, choć zrywa całkowicie więź z pierwotnym Tarnowem, jest repolonizacją^[3].

Okres starożytny

• 9000 lat p.n.e. – początek osadnictwa na terenie dzisiejszego Torunia (m.in. w dzielnicy Podgórz)
• 5500 lat p.n.e. – najwcześniejsze ślady bytności człowieka na terenie obecnego Bydgoskiego Przedmieścia, sięgające neolitu – przy ul. Mickiewicza odkryto ślady kultury pucharów lejkowatych
• 1000-500 lat p.n.e. – osada kultury łużyckiej

Wczesne średniowiecze

• VIII-XII wiek – osada na miejscu późniejszego zamku krzyżackiego, przy przeprawie przez Wisłę, przy bursztynowym szlaku
• 1217 – najazdy Prusów niszczące dzielnicę mazowiecką, w tym okolice Torunia

Czasy krzyżackie (1228-1454)

• 1231 – założenie grodu w Starym Toruniu przez landmistrza Hermana von Balka
• 28 grudnia 1232 – otrzymanie praw miejskich, Toruń wraz z Chełmnem to pierwsze miasta na ziemiach polskich lokowane według nowoczesnych, zachodnich reguł
• 1235 – ugoda między Konradem Mazowieckim a zakonem krzyżackim, regulująca m.in. status dotychczasowych posiadłości biskupstwa włocławskiego w ziemi chełmińskiej
• 1236 – translokacja Torunia na obecne miejsce
• 1239 – osadzenie franciszkanie w pobliżu Torunia, wówczas za murami miejskimi
• 1242 – atak księcia Świętopełka na Ziemię Chełmińska, któremu Toruń się oparł
• 1243 – w klasztorze franciszkanów odbył się synod z udziałem legata papieskiego Wilhelma z Modeny
• 28 lipca 1243 – utworzono diecezję chełmińską dla całej ziemi chełmińskiej
• 1244-1247 – w Toruniu przebywa wielki mistrz krzyżacki Poppo von Osterna
• około 1250 – biskup włocławski Wolimir przekazuje wieś Mokre mieszczanom toruńskim
• 1 października 1251 – wydano odnowiony przywilej chełmiński
• 1252–1259 – prawdopodobny okres poszerzenia obszaru miasta w stronę północną i zachodnią; wchłonięcie przez miasto zabudowań klasztoru franciszkanów
• 1255 – pierwsza wzmianka o zamku krzyżackim w Toruniu
• 1259 – przywilej wicemistrza pruskiego Gerharda von Hirzberga, pozwalający na wzniesienie domu kupieckiego na Rynku Staromiejskim w zamian za zrzeczenie się przez miasto prawa do młyna w Trzeposzu
• 1262 – mieszczanie toruńscy zyskują 70 łanów w pobliżu posiadłości miejskich i 60 łanów we wsi Srebrniki w zamian za pastwiska w Starym Toruniu, strumień Postolsko i dochody z górnego młyna zamkowego; pierwsze znane użycie najstarszej pieczęci miejskiej przedstawiającej Madonnę z Dzieciątkiem
• 2 kwietnia 1263 – osadzenie przez wielkiego mistrza Anno von Sangerhausena zakonu dominikanów na terenie sąsiadującym ze Starym Miastem, w granicach późniejszego Nowego Miasta
• 13 sierpnia 1264 – lokacja Nowego Miasta
• 1266 – przyznanie Nowemu Miastu wszystkich przywilejów, jakimi cieszyło się Stare Miasto
• 1274 – przywilej na budowę kramów i ław chlebowych w miejscu obecnego Ratusza Staromiejskiego; równocześnie zbudowano dolną część zachowanej do dzisiaj wieży
• 1280 – Toruń został członkiem Hanzy. Kilku torunian pełni funkcje starszych kantoru Hanzy w Brugii (m.in. burmistrz Johann von Soest)
• 1303 – pruski mistrz krajowy Konrad Sack zastrzega dla Zakonu wszelkie dochody z domu kupieckiego i jatek rzeźniczych na Nowym Mieście
• 1309 – rozpoczęcie budowy kościoła parafialnego Nowego Miasta pod wezwaniem św. Jakuba
• 1311 – pierwsza wzmianka o szpitalu dla trędowatych z kościołem św. Jerzego; szpital ten był czynny już w 2. poł. XIII w.; w tym samym roku zakon krzyżacki ufundował klasztor benedyktynek przy kościele Ducha Św.
• ok. 1320 – rozpoczęcie budowy nowego kościoła dominikanów
• 1335 – wyłączenie komturów toruńskich spod władzy komturów Ziemi Chełmińskiej i poddanie ich bezpośredniemu zwierzchnictwu wielkiego mistrza
• 1345 – potwierdzenie prawa patronatu nad toruńskim kościołem św. Jakuba zakonowi żeńskiemu, prawdopodobnie cysterkom
• 1349 – wskutek wyczerpania się miejsca na cmentarzu przy kościele śś. Janów, przekazano pod zarząd tego kościoła dotychczasową kaplicę szpitalną na Przedmieściu Chełmińskim pw. św. Wawrzyńca, z prawem pochówku tam mieszczan toruńskich
• 10 sierpnia 1351 – pożar Starego Miasta
• ok. 1385 – zbudowanie pierwszego, gotyckiego Dworu Artusa w Toruniu^[4].
• 1389 – założenie Apteki Królewskiej, działającej do 2011 roku^[5]
• 1391-ok. 1399 – gruntowna przebudowa Ratusza Staromiejskiego^[6]
• 1398 – Krzyżacy z toruńskiego zamku dokonali zbrojnego wypadu, zdobywając zamek w Bydgoszczy. Przedmiotem sporu była rywalizacja gospodarcza
• XIV-XV wiek – okres największego rozwoju miasta, Toruń stał się jednym z największych miast w Polsce, był także dużym ośrodkiem handlowym. Ludność ok. 20000 mieszkańców
• 1403 – uzyskanie przez Toruń od wielkiego mistrza Konrada von Jungingen ograniczonego prawa składu, połączonego z przymusem drogowym
• 1409 – Bydgoszcz ponownie stała się łupem Krzyżaków z toruńskiej twierdzy
• 1 lutego 1411 – I pokój toruński
• 1416 – w wyniku epidemii zmarło ośmiu radnych i burmistrz
• 1424–1428 – budowa przez Władysława Jagiełłę Zamku Dybowskiego na zachodnim brzegu Wisły
• 1440 – przystąpienie do Związku Pruskiego

W granicach Rzeczypospolitej (1454-1793)

Złote lata (XV-XVII wiek)

 Osobny artykuł: Oblężenie Torunia (1658).

• 6 marca 1454 – powstanie antykrzyżackie, początek wojny trzynastoletniej; zburzenie zamku krzyżackiego i połączenie Starego i Nowego Miasta. Torunianie gruntownie przyczyniają się do zniszczenia państwa krzyżackiego, odgrywają kluczową rolę w antykrzyżackim Związku Pruskim, pośrednio otwierając Polsce drogę do Bałtyku
• 19 października 1466 – II pokój toruński
• 19 lutego 1473 – urodził się astronom Mikołaj Kopernik^[7].
• 1500 – jedna z dat (obok 1523) odlania dzwonu Tuba Dei^[8][9]
• 1500 – otwarcie przez Wisłę mostu drewnianego^[10]
• 17 czerwca 1501 – w sali królewskiej Ratusza umarł król Jan Olbracht
• 1506 – nadano Toruniowi status miasta królewskiego
• 1523 – druga z dat (obok 1500) odlania dzwonu Tuba Dei^[11]
• 1523 – rewolta pospólstwa przeciw Radzie Miejskiej, zakończona wystawieniem przez króla Zygmunta Starego tzw. „Reformatio Sigismundi”, wprowadzającego zmiany w ustroju Torunia
• 15 czerwca 1528 – rusza w mieście mennica królewska, w budynkach mennicy miejskiej przy ulicy Mostowej
• 18 lutego 1537 – Zygmunt Stary zniósł toruńskie prawo składu
• 1555 – powstanie Podgórza, obecnie dzielnicy Torunia
• 28 grudnia 1558 – król Zygmunt II August nadał Toruniowi przywilej wyznaniowy, gwarantujący protestantom swobodę wyznania^[12]
• 1568 – otwarcie Gimnazjum Akademickiego w Toruniu, jednej z najstarszych uczelni w kraju
• 9 stycznia 1572 – wielka powódź wdziera się do miasta, ginie 300 torunian
• 1581 – otwarcie drukarni przy Gimnazjum Akademickim
• 12 listopada 1594 – uroczyste podniesienie Gimnazjum Akademickiego do rangi 3-letniej uczelni wyższej
• 1594 – otwarcie pierwszego muzeum w północnej Polsce („Musaeum”), prekursora dzisiejszego Muzeum Okręgowego. Gromadziło szkielety zwierząt, obrazy, globusy, pamiątki po sławnych postaciach)
• 1623 – założenie Apteki Radzieckiej (nazwa od Rady Miasta) działającej do dzisiaj
• 1624 – założenie Apteki Pod Lwem działającej do dzisiaj
• 1629 – odparcie pierwszego oblężenia Szwedów i budowa fortyfikacji bastionowych typu holenderskiego
• 1645 – w mieście odbyło się Colloquium charitativum, spotkanie ekumeniczne katolików i protestantów^[13].
• 1658 – odzyskanie Torunia po wielomiesięcznym oblężeniu przez wojska króla Jana Kazimierza

Okres wojen (XVII-XVIII wiek)

 Osobny artykuł: Oblężenie Torunia (1703).

• XVII wiek – wojny ze Szwedami; zniszczenie miasta
• 30 października 1702 – przybycie do Torunia króla Augusta Mocnego; rozpoczęcie przygotowań na wypadek oblężenia szwedzkiego, wprowadzenie do miasta 300 żołnierzy saskiej gwardii przybocznej
• 27 listopada-13 grudnia 1702 – obrady rady senatu z udziałem króla Augusta Mocnego oraz przedstawicielami szlachty
• 21 stycznia 1703 – wprowadzenie do Torunia dalszych 2000 żołnierzy saskich
• luty 1703-23 maja 1703 – prace nad wzmocnieniem i modernizacją obwarowań Torunia
• 26 maja 1703 – rozlokowanie się sił szwedzkich w pobliżu Torunia; rozpoczęcie oblężenia przez wojska szwedzkie dowodzone przez Karola XII
• 24 września–9 października 1703 – katastrofalne w skutkach bombardowanie miasta
• 1703 – zburzenie Zamku Dybowskiego podczas oblężenia Torunia przez Szwedów
• 1708, 1710 – epidemie dżumy, w których zmarło ok. 40% mieszkańców
• 7-22 października 1709 – przebywa w Toruniu car Piotr I
• 1715–1718 – spór między Radą miejską a przedstawicielami kupiectwa i rzemieślników, zakończony konwencją grudziądzką (23 lutego 1718) zwiększającą kompetencje Ławy miejskiej i Trzeciego Ordynku
• 16-17 lipca 1724 – tumult toruński: podczas procesji w święto Matki Boskiej Szkaplerznej doszło do awantury pomiędzy uczniami kolegium jezuickiego a protestantami. Następnego dnia spór przerodził się w zamieszki, podczas których ludność protestancka zdemolowała kolegium i klasztor jezuicki^[14][15].
• 9 grudnia 1724 – został ścięty Jan Gotfryd Rösner, burmistrz Torunia, uznany za winnego dopuszczenia do rozruchów w lipcu 1724 roku^[16][17]. Wyrok na Rösnerze był szeroko komentowany w Europie i doprowadził do zaprzestania postrzegania Rzeczypospolitej jako państwa zapewniającego swobodę religijną^[18][19].
• 18 lipca 1756 – poświęcono kościół św. Ducha^[20].
• 20 marca 1767 – zawiązanie innowierczej konfederacji toruńskiej

W Królestwie Prus (1793-1806)

• 24 stycznia 1793 – II rozbiór: wojska pruskie wkraczają do miasta. Ludność 6000 mieszkańców
• 7 kwietnia 1793 – oficjalne włączenie Torunia do Prus
• 1797 – założenie pierwszego w kraju Ogrodu Zoobotanicznego przez botanika dra Johanna Gottlieba Schultza
• 6 grudnia 1806 – zajęcie miasta przez wojska francuskie dowodzone przez marszałka Michela Neya^[21]

W Księstwie Warszawskim (1807-1815)

 Osobny artykuł: Oblężenie Torunia (1809).

• 7 lipca 1807 – traktat w Tylży – Toruń w Księstwie Warszawskim
• 21 kwietnia 1809 – na niespełna trzy tygodnie Toruń staje się stolicą Księstwa Warszawskiego
• 2 czerwca 1812 – cesarz Francuzów Napoleon I przybywa do Torunia
• 22 stycznia 1813 – pojawił się patrole jazdy kozackiej pod Toruniem^[22]
• 10 lutego 1813 – wojska rosyjskie rozpoczęły bombardowanie miasta^[22]

W Królestwie Prus (1815-1920)

• 22 września 1815 – na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Toruń wraca do Prus
• 1831 – w epidemii cholery zmarło 700 mieszkańców (1/10 mieszkańców)
• 25 października 1853 – odsłonięto pomnik Mikołaja Kopernika autorstwa niemieckiego rzeźbiarza Christiana Friedricha Tiecka^[23]
• 1854 – zorganizowano towarzystwo naukowe Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst^[24]
• 10 kwietnia 1861 – zakończono budowę linii kolejowej Bydgoszcz-Toruń^[25].
• 1861 – otwarto Muzeum Miejskie, kontynuatora założonego w 1594 średniowiecznego „Musaeum"
• 1867 – początek polskojęzycznej Gazety Toruńskiej wydawanej do 1921
• 1873 – otwarcie pierwszego, kolejowo-drogowego mostu przez Wisłę i wybudowanie linii kolejowej do Olsztyna i Wystrucia
• 1874 – w miejsce poprzedniego budynku dworca Toruń Główny zbudowano nowy, stojący do dziś
• 8 grudnia 1874 – konwencja konsularna między Rosją a Niemcami dotycząca utworzenia w Toruniu pierwszej placówki dyplomatycznej – Wicekonsulatu Rosji
• 1875 – utworzono Towarzystwo Naukowe w Toruniu, jedno z pierwszych w Polsce
• 1878–1894 – wybudowanie Twierdzy Toruń
• 1890 – pierwsza linia tramwaju konnego
• 30 września 1904 – otwarto Teatr im. Wilama Horzycy w Toruniu w wybudowanym secesyjnym budynku
• 1 kwietnia 1906 – włączenie wsi Mokre do Torunia

Okres międzywojenny (1920-1939)

• 18 stycznia 1920 – jednostki Wojska Polskiego wkroczyły do Torunia^[26].
• 7 kwietnia 1921 – założono Pomorskie Towarzystwo Muzyczne^[27][28]
• 1922 – otwarcie lotniska na Bielanach
• 6 listopada 1922 – utworzono Oficerską Szkołę Marynarki Wojennej (OSMW) w Toruniu do 1938 roku
• 1923 – uruchomiono największa bibliotekę naukową Pomorza – Książnicę Miejską im. M. Kopernika
• 1933 – otwarcie drugiego po kolejowym, a pierwszego drogowego mostu przez Wisłę
• 1934 – zamknięcie mostu kolejowego dla ruchu kołowego (położono drugi tor kolejowy)
• 1935 – uruchomiono Rozgłośnię Pomorską Polskiego Radia, drugą pod względem mocy w kraju
• 1936 – przez miasta Pomorza przetacza się fala strajków i demonstracji, w czerwcu 1936 roku dochodzi w Toruniu do starć demonstrantów z policją, kilkanaście osób jest rannych, ginie działacz robotniczy Julian Nowicki
• 1 kwietnia 1938 – Podgórz został przyłączony do Torunia^[29].

II wojna światowa (1939–1945)

• 6 września 1939 – wysadzenie mostu kolejowego i drogowego na Wiśle przez wycofujące się wojska polskie
• 7 września 1939 – do miasta wkraczają oddziały Wehrmachtu – początek okupacji, Toruń wcielony do III Rzeszy w prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie
• 5 listopada 1939 – utworzenie organizacji konspiracyjnej Grunwald z siedzibą w Toruniu (z inicjatywy członków lokalnej siatki dywersji)^[30]
• koniec 1939 – powstanie organizacji konspiracyjnej pod nazwą Polska Akcja Niepodległościowa
• jesień 1939-1940 – masowe mordy polskich patriotów, nauczycieli, harcerzy, przedsiębiorców – na Barbarce, w Forcie VII i Forcie VIII, w obozie Szmalcówka (dzisiejszy Spomasz), przy ul. Winnica (obecnie Rubinkowo), przy Rynku Nowomiejskim
• 1939-1945 – umiejscowienie tajnej placówki Polskiego Państwa Podziemnego przy ul. Łaziennej
• 1945 – wysadzenie mostu kolejowego i drogowego przez uciekających Niemców
• 24 stycznia 1945 – na Podgórzu doszło do eksplozji wagonów kolejowych. W wypadku zginęło co najmniej 31 osób^[31]
• 1 lutego 1945 – oddziały Armii Czerwonej wkroczyły do Torunia^[32]

Czasy najnowsze

• 3 marca 1945 – podjęto decyzję o likwidacji w Toruniu Urzędu Wojewódzkiego Pomorskiego i przeniesienia go do Bydgoszczy. Toruń zniesiono do rangi powiatu^[33]
• 24 sierpnia 1945 – powołano Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu^[33]
• 1945 – Pomorska Rozgłośnia Polskiego Radia została przeniesiona do Bydgoszczy^[33]
• 1953 – rozpoczęto budowę Obserwatorium Astronomicznego UMK^[33]
• 1958-1966 – przeprowadzono prace archeologiczne na ruinach zamku krzyżackiego^[33]
• 1959 – zakończono budowę Obserwatorium Astronomicznego UMK^[33]
• lata 60. XX w. – rozwój przemysłu^[33]
• 18 lutego 1973 – miała miejsce inauguracja Roku Kopernikańskiego w 500. rocznicę urodzin Mikołaja Kopernika^[33]
• 1975 – rozpoczęto budowę Rubinkowa^[33]
• 1 czerwca 1975 – powołano województwo toruńskie^[33]
• grudzień 1991 – działalność rozpoczęła rozgłośnia katolicka Radio Maryja^[33]
• 25 marca 1992 – na mocy bulli papieskiej powołano diecezję toruńską^[33]
• 1993 – odbyła się pierwsza edycja festiwalu filmowego Camerimage^[33]
• 4 grudnia 1997 – średniowieczny zespół miejski Torunia wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO^[33]
• 1 stycznia 1999 – powstało województwo kujawsko-pomorskie z siedzibą wojewódzkich władz samorządowych w Toruniu^[33]
• 7 czerwca 1999 – wizyta papieża Jana Pawła II w Toruniu^[33]
• 9 grudnia 2013 – oddano do użytku Most gen. Elżbiety Zawackiej^[34]

Zobacz też

• Historia Torunia

Przypisy

Bibliografia

• Marian Arszyński: Kościół pw. Ducha Świętego w Toruniu – zarys dziejów i problematyki artystycznej. W: Kazimierz Maliszewski, Waldemar Rozynkowski (red.): Jezuici w Toruniu 1596-1996. Materiały konferencji zorganizowanej w Toruniu 17–23 listopada 1996 r. z okazji Jubileuszu 400 lecia przybycia Jezuitów do miasta. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Scriptor, 1997. ISBN 83-905595-1-X.
• Krystyna Dąbrowska. Polichromia w sieni Dworu Artusa w Toruniu jako jeden z elementów pruskiej polityki kulturalne. „Rocznik Toruński”. 44, 2017. 
• Włodzimierz Ignacy Deczyński. Germanizacja i nazyfikacja nazw topograficznych Torunia dokonana przez niemieckie władze okupacyjne w 1939 roku. „Rocznik Toruński”. 48, 2021. 
• Jerzy Domasłowski: Wyposażenie wnętrza. W: Marian Biskup (red.): Bazylika katedralna Świętych Janów w Toruniu. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2003. ISBN 83-87639-59-1.
• Eugeniusz Gąsiorowski: Ratusz Staromiejski w Toruniu. Toruń: Muzeum Okręgowe w Toruniu, 2004. ISBN 83-87083-78-X.
• Mirosław Giętkowski, Zbigniew Karpus, Waldemar Rezmer: Twierdza Toruń. Toruń: Dom Wydawniczy Duet, 2004. ISBN 83-89706-12-1.
• Iwona Imańska. Z badań nad księgozbiorem prywatnym toruńskiego burmistrza Jana Gotfryda Rösnera. „Folia Toruniensia”. 12, 2012. 
• Katarzyna Kluczwajd: Podgórz. Toruńskie przedmieścia sprzed lat. Łódź: Dom Wydawniczy Księży Młyn, 2018. ISBN 978-83-7729-452-9.
• Krzysztof Komorowski: Konspiracja pomorska 1939–1947. Leksykon. Gdańsk: Novus orbis, 1993. ISBN 83-85560-06-08.
• Adam Kucharski. Tumult i konfederacja, Konfesyjne znaczenie wydarzeń toruńskich z lat 1724 i 1767 w ujęciu gazet pisanych. „Studia Historyczne”. 62.1, 2019. 
• Magdalena Niedzielska. Dzieje toruńskiego towarzystwa Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst (1853–1945). „Rocznik Toruński”. 16, 1983. 
• Magdalena Niedzielska. Pomnik Kopernika w Toruniu. Historia jego powstania. „Rocznik Toruński”. 33, 2006. 
• Katarzyna Przeworska. Historia i dzieje pierwszych aptek w Toruniu. „Rocznik Toruński”. 40, 2013. 
• Anna Przybyszewska, Kazimierz Przybyszewski. Konserwatorium Muzyczne Pomorskiego Towarzystwa Muzycznego w Toruniu za dyrekcji Piotra Perkowskiego w latach 1936-1939. „Rocznik Toruński”. 38, 2011. 
• Waldemar Rozynkowski. Kilka uwag o sakralnej funkcji dzwonów w średniowieczu. „Nasza Przeszłość”. 97, 2002. 
• Stanisław Salmonowicz. O toruńskim tumulcie z roku 1724. „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”. 28, 1983. 
• Alicja Sumowska, Marcin Sumowski. Toruński dzwon Tuba Dei ulany dnia 27 września 1522 roku. Nowa datacja w świetle źródeł pisanych. „Zapiski Historyczne”. 88, 2023. 
• Marcin Swobodziński. Narodziny mitu „toruńskiej krwawej łaźni” i „krwawego sądu”. „Rocznik Toruński”. 38, 2011. 
• Michał Targowski: Ruch protestancki w Toruniu do końca 1558 roku. W: Jarosław Kłaczkow (red.): Ewangelicy w Toruniu (XVI-XX w.). Toruń: Adam Marszałek, 2011. ISBN 978-83-7780-051-5.
• Martina Thomsen. „...i tak zostanie toruńska Niniwa zburzona”. Pismo Daniela Ernesta Jabłońskiego „Das Betrübte Thorn” z 1725 r.. „Rocznik Toruński”. 33, 2006. 
• Andrzej Urbański: Mikołaj Kopernik. Osobliwości Kujaw i Pomorza. Toruń: 2003. ISBN 83-88219-07-3.