Jeita Mağarası (Arapça: مغارة جعيتا), toplam uzunluğu yaklaşık 9 kilometre olan birbirine bağlı iki ayrı karstik kireç taşı mağarasından oluşan bir sistemdir. Mağaralar, Lübnan'ın başkenti Beyrut'un 18 kilometre kuzeyindeki Jeita bölgesinde, Köpek Nehri (Nahr al-Kalb) vadisinde yer almaktadır.[1] Tarih öncesi çağlarda yerleşim olmasına rağmen, mağara 1836 yılına kadar Rahip William Thomson tarafından yeniden keşfedilene kadar bilinmiyordu.[1] Mağara bir milyondan fazla Lübnanlıya içme suyu sağlayan bir yeraltı nehrine sahip olduğu için sadece tekne ile ziyaret edilebilmektedir.
1958 yılında Lübnanlı mağaracılar aşağı mağaranın 60 metre yukarısındaki üst galerileri keşfetmiş ve turistlerin doğal manzarayı bozmadan güvenli erişimini sağlamak için bir erişim tüneli ve bir dizi yürüyüş yolu inşa etmişlerdir.[1] Üst galeriler dünyanın bilinen en büyük sarkıtını barındırmaktadır. Galeriler, en büyüğü 12 metre yüksekliğe ulaşan bir dizi odadan oluşmaktadır.[2]
Jeita Mağarası, Lübnan'ın ulusal sembolü ve en önemli turizm merkezlerinden biri olmasının yanı sıra ülkede önemli bir sosyal, ekonomik ve kültürel rol oynamaktadır.[1] Mağara ayrıca Doğanın Yedi Harikası yarışmasının en iyi 14 finalistinden biriydi.
Konum
Jeita Mağarası, Lübnan dağlarının batı eteklerinin merkezinde, Nahr al-Kalb vadisinde yer alır. Doğal girişi deniz seviyesinden yaklaşık 100 metre yüksektedir. Akdeniz kıyı şeridinin 5 kilometre doğusunda ve Beyrut'un 18 kilometre kuzeyinde, Kisrevan İlçesi'ne bağlı Jeita sınırları içinde yer almaktadır.[3][4]
Tarih
Beyrut Amerikan Üniversitesi'nin başkanı olan Rahip Daniel L. Bliss, Jeita Mağarası'nın ilk modern kaşiflerinden biri olarak kabul edilmektedir.
Köpek Nehri yakınlarındaki daha küçük bir mağarada bir dökümhanenin eski kalıntıları bulunmuştur. Bu da Jeita Mağarası'nın antik dönemde kılıç üretmek için kullanıldığını düşündürmektedir.
Jeita yeraltı nehrinin 1836'daki modern keşfi, mağaranın yaklaşık 50 metre içine giren Amerikalı bir misyoner olan Rahip William Thomson'a atfedilmektedir. Yeraltı nehrine ulaştığında silahıyla bir el ateş etmiş ve ortaya çıkan yankılar onu büyük bir mağarada bulunduğuna ikna etmiştir.[5]
1873 yılında Beyrut Su Şirketi mühendisleri W.J. Maxwell ve H.G. Huxley ile Suriye Protestan Koleji'nin (daha sonra Beyrut Amerikan Üniversitesi) başkanı olan arkadaşları Rahip Daniel Bliss bu mağaraları incelediler.[1] 1873 ve 1874 yıllarında gerçekleştirilen iki keşif gezisinde mağaraya 1.060 metre kadar girdikten sonra ilerlemelerinin bir yeraltı şelalesi tarafından engellendiğini gördüler.[5] Şelale, akıntıların keskin kayalara çarpması nedeniyle "Cehennem Akıntıları" olarak anılmaya başlandı.[5] Rahip Bliss, Maxwell ve diğer mühendisler isimlerini ve yılı, girişten yaklaşık 625 metre içerdeki büyük bir kireç taşı sütun olan "Maxwell Sütunu"na kaydettiler. Yaklaşık 200 metre ileride, "Pantheon" olarak adlandırılan yerde ise, isimlerini ve keşif gezisinin ayrıntılarını bir kağıda yazıp bir şişenin içine koyarak mühürlediler ve bir dikitin üzerine yerleştirdiler. Kireç emdirilmiş su o zamandan beri şişeyi ince beyaz bir tabakayla kaplayarak taşa kalıcı olarak sabitlemiştir.
1892 ve 1940 yılları arasında İngiliz, Amerikalı ve Fransız kaşifler tarafından başka keşifler de gerçekleştirildi. Bu keşifler araştırmacıları 1.750 metre derinliğe kadar ulaştırdı.
1940'lardan bu yana Lübnanlı kaşifler Jeita mağarasının daha da derinlerine inmişlerdir. Bu kaşiflerin çoğu 1951 yılında ilk Lübnanlı mağaracı Lionel Ghorra tarafından kurulan Speleo Club du Liban'ın (Lübnan Mağaracılık Kulübü) üyeleridir.[6] Keşif gezileri, şu anda toplam uzunluğu yaklaşık 9 kilometre olan büyük bir yeraltı sistemini ortaya çıkarmıştır.[7][8]
1958 yılında aşağı mağaralar halka açıldı. Bu arada özellikle Lübnan Mağaracılık Kulübü tarafından keşif çalışmaları devam etti. Bu keşif, mağaranın daha sonra üst galeriler olarak anılacak olan yükseltilmiş kuru kolunun keşfedilmesine yol açtı. 1962 yılında Spéléo Kulübü, mağarayı turizme kazandırmak amacıyla kazılacak bir erişim tüneli sağlamayı amaçlayan üst galerilere ilişkin bir çalışmaya katkıda bulundu.[1] Erişim tüneli üzerindeki çalışmalar 1968 yılında başladı.[1][9]
1969 yılında, üst galerilerin açılışını kutlamak amacıyla mağarada Fransız besteci François Bayle tarafından elektronik müzik eşliğinde bir konser düzenlendi.[10] Bu etkinlik Lübnanlı sanatçı ve heykeltıraş Ghassan Klink tarafından organize edildi. Kasım 1969'da dünyaca ünlü Alman besteci Karlheinz Stockhausen'in verdiği konser de dahil olmak üzere, mağara ortamında başka kültürel etkinlikler de gerçekleştirilmiştir.[10][11]
Mağara, 1978'de Lübnan İç Savaşı nedeniyle halkın ziyaretine kapatıldı.[1] Alt ve üst galerilere giden her iki tünel de mühimmat depolamak için, mağara dışındaki binalar ise askeri amaçlarla kullanıldı.[1] Mağaralar 1995 yılında yeniden ziyarete açıldı.[1]
Arkeoloji
Jeita I (bazen Nahr al-Kalb olarak da anılır), nehrin aktığı kaynak mağaranın doğusunda 56 metre derinliğinde ve ona dar kanallarla bağlı kuru bir mağaradır. İlk olarak 1833 yılında Botta tarafından kaydedilmiş ve Godefroy Zumoffen tarafından 1898, 1900, 1908 ve 1910 yıllarında iki pozisyonda kazılmıştır. Daha sonra Auguste Bergy tarafından kazılmış ve her iki kazıdan elde edilen malzemeler şu anda Lübnan Prehistorya Müzesi, Beyrut Amerikan Üniversitesi Arkeoloji Müzesi ve Dr. Gigues'in özel koleksiyonunda bulunmaktadır. Henri Fleisch, cilalı Neolitik parçalar, ilkel çanak çömlek parçaları, yanmış kemikler ve uç kazıyıcıları da içeren diğer buluntularla birlikte bir Üst Paleolitik tabaka bulmuştur. Jacques Cauvin bu buluntuların Biblos'un Neolitik Moyen dönemiyle benzerlik gösterdiğini belirtmiştir. Daha sonraki iskâna dair kanıtlar arasında Peder Fleisch tarafından bulunan Kalkolitik döneme ait bir üç ayaklı çömlek ve Biblos'taki Erken Tunç Çağı tabakalarına ait olduğu düşünülen bir taraklı çanak çömlek parçası yer almaktadır.[12]
Jeita II (Dahr el-Mghara), Jeita I'in kuru mağarası ile Jeita III'teki mağaranın girişi arasında eşit uzaklıkta ve yukarıda bir platform üzerinde yer alan bir kaya sığınağıdır. Kazılar 1864 yılında Duc de Luynes ve Lartet tarafından, 1900 ve 1908 yıllarında Zumoffen tarafından ve 1930 yılında Bergy tarafından yapılmıştır. Orinyasiyen dönemine ait olduğu düşünülen çok sayıda çakmaktaşı alet, kemik ve ocak bulunmuştur. Francis Hours tarafından 1964 yılında yapılan yeni kazılar, daha önce tahmin edilenden çok daha kapsamlı, derin ve zengin tortuları ortaya çıkarmıştır. Hours, Lorraine Copeland'ın üst malzemenin muhtemelen Kebaran'ı da içeren geç Üst Paleolitik veya erken Mezolitik özellikler sergilediğini ortaya çıkarmasına izin verdi. Kazılara devam edilmesi planlanıyordu ancak alan çitle çevrilmişti ve mülkiyeti devlete aitti.[12]
Jeita III (Mağaralar) Jeita II'nin doğu ucunda, turistlerin tekneyle taşındığı mağara girişinin hemen içinde olduğu düşünülen bir yerden düşen kahverengi bir toprak birikintisiydi. 1963 yılında Speleologlar Kulübü tarafından bulunmuş ve Hours tarafından kazılmıştır. Dolguda bulunan çakmaktaşı aletler geometrik tasarımlı olup Jeita II'de keşfedilen Natufyan ya da daha geç Mezolitik döneme ait bir form olduğu düşünülmektedir. Bu çakmaktaşlarının formları arasında düz veya eğik kesimli dikdörtgenler, "kroşe" tipi deliciler, mikro-burinler, uç kazıyıcılar, dilgi çekirdekler, iki enine ok ucu, hilaller ve kısa üçgenler bulunmaktadır. Bazı hilallerin sırtları çıkıntılı olup Nahal Oren'de bulunanlara benzemektedir. Buluntular Lübnan Prehistorya Müzesi'nde saklanmaktadır.[12]
Jeita IV (Mugharet-el-Mal) mağaranın yukarısındaki uçurumda yer alan bir kaya sığınağıdır. Bir zamanlar büyük miktarda Paleolitik malzeme içeren bu sığınak yağmalanmış ve 1965 yılında mağaralar müdürü Sami Karkaby tarafından kazı için uygun görülmemiştir. Bu barınaktaki taş kalıntılarının incelenmesinin, farklı zamanlarda farklı bölgelerde yaşayan Paleolitik veya Mezolitik topluluklara daha fazla ışık tutması umuluyordu.[12]
Jeoloji
Jeita Mağarası, stratigrafik kalınlığı 1.000 metreolan ve dolomit ve mikritik kireç taşından oluşan Keserouane'nin Alt-Orta Jura tabakaları içinde yer almaktadır.[3][13] Keserouane formasyonu, Geç Jura-Erken Kretase sırasında yerel bir yükselme ile havaya maruz kalmıştır. Keserouane tabakaları havaya maruz kaldıktan sonra karstlaşmış ve ardından Kretase boyunca gömülmüştür. Neojen'de, Lübnan Dağı'nın son yükselişiyle birlikte, bu erken karstlaşma evresi yeniden aktif hale gelmiştir.
Köpek Nehri vadisinde, geçirimsiz Üst Jura volkanik kayaları ve Alt Kretase kumu neredeyse dikey olarak eğimli olup hidrojeolojik bir bariyer oluşturarak Jeita yeraltı nehrinin çıkışını yüzeye doğru zorlar. Bu bariyer, yüksekliği 60 metreyi aşan en batıdaki büyük mağara odalarının nedeni olabilir. Keserouane kireç taşının karstlaşması, bölgenin dik topografyası ve Lübnan üzerindeki yağış hacmi (1200 mm'den fazla) ile daha da yoğunlaşmıştır.[13]
Mağaranın girişi ile iç kesimi arasındaki toplam eğim oranı 1/100 olarak hesaplanmıştır. Bu, bazen birkaç küçük çağlayan ve akıntı ile kesintiye uğramasına rağmen mağaranın düz bir seyir izlediğini göstermektedir. Jeita mağarası batıdan itibaren geniş salonlar ve mendereslerle başlar. Bazı akıntılar sayesinde boyutlar daralır. İlerledikçe, Thompson'ın Mağarası (250 metre uzunluğunda ve 60 metre genişliğinde), Büyük Kaos (500 metre uzunluğunda) ve Mroueh'in Salonu (200 metre uzunluğunda ve 50 metre genişliğinde) ile genişler. Son ikisinin zemini çökmüş bloklarla kaplıdır. Mağara, her bir dalın bir sifonla sonlandığı Y şeklinde bir desenle sona ermektedir.[13]
Tasvir
Jeita mağaraları, kireç taşının çözünmesi nedeniyle milyonlarca yılda oluşmuş çözeltisel karstik mağaralardır. Kireç taşı, karbonik asit yüklü yağmur suyu ve yeraltı suları tarafından çözülür;[14] başlangıçta su geçirmez olan kireç taşı, tektonik kuvvetler tarafından üretilen çatlaklar içerdiğinde, su kayanın içine sızar ve çatlakları genişletmeye ve katmanların içindeki mağaraları çözmeye başlar.[15] Jeita, Orta Doğu'daki en uzun mağara kompleksi olup[16] deniz seviyesinden 300 metre yükseklikte yer alır ve 305 metre yükseklik farkına sahiptir. Jeolojik olarak, mağaralar Nahr al-Kalb'ın ana kaynağı olan yeraltı nehri için bir kaçış yolu sağlar.[17]
Jeita Mağarası Lübnan'da en uzun süre keşfedilen mağaradır.[18] Uzun yıllar süren araştırmaların ardından mağarabilimciler aşağı mağaranın giriş noktasından yeraltı nehrinin en ucuna kadar yaklaşık 6.200 metre ve yukarı galerilerin yaklaşık 2.130 metresine girmişlerdir.[19][20]
Yukarı mağara
Jeita yukarı mağarasının toplam uzunluğu 2.130 metre olup bunun sadece 750 metresine özel olarak tasarlanmış bir yürüyüş yolu aracılığıyla ziyaretçiler erişebilmektedir. Yoğun turist ziyaretleri nedeniyle oluşabilecek ekolojik hasarı önlemek için mağaranın geri kalanına erişim kısıtlanmıştır. Üst mağara sarkıtlar, dikitler, sütunlar, mantarlar, göletler, perdeler ve perdelikler gibi çeşitli kristalize oluşumların büyük bir yoğunluğunu içerir.[21] Üst galeri, etkili bir aydınlatma sistemi ile aydınlatılan oluşumları ile ünlüdür. Buraya 117 metre uzunluğunda beton bir tünelden girilmektedir. Ziyaretçiler tarafından erişilebilen kısımda üç büyük oda bulunmaktadır. Birincisi "Beyaz Oda", ikincisi "Kırmızı Oda" olarak adlandırılır.
Beyaz damlataşlar kirletilmemiş saf kalsittir, kırmızı rengi ise az miktarda demir oksit (pas) verir. Lübnan'da demir oksit, kuzey ülkelerinde yaygın olan kahverengi bej rengi yerine kırmızı bir renge sahiptir. Bunun nedeni, yüksek sıcaklığın neden olduğu farklı bir kimyasal reaksiyonun farklı türde bir demir oksit üretmesidir. Beyaz Oda orta büyüklüktedir, ancak mağaranın en etkileyici oluşumlarına sahiptir. Kırmızı Oda 106 metre yüksekliğe ve 30 metre ila 50 metre genişliğe sahiptir. Üçüncü Oda, üç odanın en büyüğü olup 120 metreden daha yüksektir. Dünyanın en uzun sarkıtları Jeita'nın Beyaz Odası'nda bulunmaktadır ve 8,2 metre uzunluğundadır.[22]
Aşağı mağara
Toplam uzunluğu 6.200 metre olan aşağı mağara, yukarı mağaranın 60 metre altında yer almaktadır. Düzgün bir su altı nehri ve bir göl ("Karanlık Göl") tarafından geçilmektedir. Nehir birkaç küçük şelale ve akıntıyla parçalanmıştır.[13] Aşağı mağarada yer alan "Thompson'ın Mağarası", Kartal Dikiti gibi etkileyici dikitlerin bulunduğu devasa bir salondur. Alt galerideki diğer salonlar arasında Pantheon, Büyük Kaos ve Shangri-la bulunmaktadır.[23] Ziyaretçiler alt galeride 500 metre mesafe boyunca elektrikli botlarla taşınmaktadır.[13] Kış aylarında su seviyesi çok yüksek olduğunda alt seviye kapatılmaktadır.
Ekonomik ve toplumsal önemi
Jeita Mağarası günümüzde ülkenin önemli bir eğlence ve turistik cazibe merkezi olup yılda yaklaşık 280.000 ziyaretçiyi ağırlamaktadır.[24]
Jeita Mağarası bölgenin kamusal yaşamına büyük katkıda bulunmaktadır. Mağarayı işleten firma MAPAS önemli bir işveren olup yaklaşık 115 Jeita sakinine (%30'u kadın) tam zamanlı iş sağlamaktadır.[13] İstihdama ek olarak, Jeita mağaraları yerel belediyeye bilet ücretlerinin %5'i, Lübnan Turizm Bakanlığı'na genel gelirin %10 ila %20'si ve Lübnan Maliye Bakanlığı'na %10 KDV ile birlikte bilet ücretlerinin ek %10'u oranında katkıda bulunmaktadır.
Ayrıca, Jeita Mağarası'ndan 1-2m³/s arasında değişen debiye sahip bir kaynak çıkmakta,[25] başkent Beyrut ve çevresinde yaşayan bir buçuk milyon kişiye taze içme suyu tedarik edilmektedir.[26] Bununla birlikte, evsel ve tarımsal atıklardan kaynaklanan su kirliliği ciddi bir endişe kaynağı olmaktadır. Zira yakın zamanda yapılan analizlerde koliform bakteri varlığının arttığı tespit edilmiştir.
Ödüller
2002 yılında dönemin Fransa Cumhurbaşkanı Jacques Chirac, Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü ve Dünya Bankası, Cenevre'de düzenlenen "Turizm ve Kültür Arasında Yeni Bağlar" başlıklı bir zirvede Turizmde Sürdürülebilir Kalkınma ödülünü mağara tesislerini yöneten MAPAS'a verdi.
Aralık 2003'te MAPAS adına Jeita şehri, Fransa'nın Chamonix kentinde düzenlenen beşinci Turizm Zirvesi'nde prestijli bir ödül aldı. "Les sommets du tourisme" MAPAS'ın Lübnan'ın önemli turistik yerlerini restore etme çabalarını takdir etti.[24]
Jeita Mağarası, Doğanın Yeni 7 Harikası yarışması için bir adaydı.[27][28][29] Mağara, 28 finalistten biri olarak seçildi ve adaylar arasından seçilen tek mağara oldu.
Adlandırma
Keşfinden bu yana mağaranın adı birkaç kez değişmiştir. Başlangıçta Nahr al-Kalb Mağaraları olarak anılan mağara daha sonra Djaita, Jehita ve son olarak Jeita olarak bilinmiştir. Nahr al-Kalb, (Köpek Nehri) mağaraların içinden geçen nehrin adıdır. Aramicede "kükreyen su" anlamına gelen Jeita ise mağaranın girişinin bulunduğu kasabadır. "Nahr al-Kalb Mağaraları" adlandırmasından "Jeita Mağaraları" adlandırmasına geçiş 1927 yılında gazetelerin yaygın olarak bu ismi kullanmasıyla gerçekleşmiştir.[23]
Kaynakça
^abcdefghijOkuduci, İdiris (3 Şubat 2023). "Lübnan'da milyonlarca yıllık sarkıtlara ve yer altı nehrine sahip mağara masal diyarını andırıyor". aa.com.tr. 14 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2023.
^"Where does the water that feeds the Jeita Grotto come from?". prestigemag.co. Kasım 2014. 19 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2023.
^abVerheyden, Sophie; Fadi Nader; Hai Cheng; Lawrence Edwards; Rudy Swennen (2008). "Paleoclimate reconstruction in the Levant region from the geochemistry of a Holocene stalagmite from the Jeita cave, Lebanon" (PDF). Quaternary Research. 70 (3). s. 368. Bibcode:2008QuRes..70..368V. doi:10.1016/j.yqres.2008.05.004. 20 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Mart 2009.
^Centre de development et de recherche (CDR) (2008). "Jaaita - Localiban". Localiban. 17 Aralık 2010 tarihinde kaynağından (local development) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2009.
^abcScheffel, Richard L.; Wernet, Susan J., (Ed.) (1980). Natural Wonders of the World. United States of America: Reader's Digest Association, Inc. s. 192. ISBN 0-89577-087-3.
^"Spéléo Club du Liban - History". Spéléo Club du Liban. 21 Ekim 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2008.
^Short, Ramsay (22 Mayıs 2008). "Jeita Grotto awes even the most skeptical of visitors". Daily Star. 20 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2008.
^Larwood, Elaine; Hassan Salamé - Sarkis. "Jeita rediscovered". Lebanese Ministry of Tourism. 21 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2008.
^ARCHNET; Aga Khan Trust for Culture (AKTC). "Jeita Grotto". ARCHNET digital library. 19 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2009.
^abBlesser, Barry; Linda-Ruth Salter (2007). Spaces speak, are you listening?: experiencing aural architecture. illustrated. MIT Press. ss. 437.
^Anne-Marie Deshayes (1969). Stockhausen in den Höhlen von Jeita (Stockhausen in the caves of Jeita) (DVD). Jeita, Lebanon: MIDEM.
^abcdLorraine Copeland; P. Wescombe (1965). Inventory of Stone-Age sites in Lebanon, p. 90-91. Imprimerie Catholique. 24 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2011.
^abcdefSandrine, El Nawwar; Nader, Fadi. "The Jeita cave (Lebanon): An example of sustainable development of a typical karstic resource" (PDF). IKS. 18 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından (.pdf) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2008.
^Virginia department of Conservation & Recreation. "Ten questions about caves and the Virginia Cave Board". Virginia.gov. 3 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2009.
^Duckeck, Jochen (6 Ocak 2008). "Karst caves". 31 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2008.
^Krieger, Kimberly. Lebanon's limestone: Where the mountains meet the sea. Geotimes. 18 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2008.
^Carter, Terry; Lara Dunston, Amelia Thomas (2008). Syria & Lebanon. 3. Lonely Planet. ss. 436. ISBN 9781741046090.
^Lebanese Ministry of Environment. "Lebanon State of the Environment Report" (PDF). Lebanese Ministry of Environment. 5 Ekim 2007 tarihinde kaynağından (.pdf) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2008.
^Doumit, Laudy Maroun (2007). La valorisation du patrimoine endokarstique Libanais (Fransızca). Université Saint Joseph. s. 280.
^Association Libanaise d’etudes spéléologiques. "Association Libanaise d'etudes spéléologiques - Historique". alesliban.org (Fransızca). 23 Ekim 2009 tarihinde kaynağından (educational) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2009.
^MAPAS. "Jeita Grotto". 4 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2009.
^Duckeck, Jochen (6 Ocak 2008). "Caves with the longest stalactite". 1 Kasım 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2008.
^abKaranouh, Rena. "Jiita". Caves of Lebanon. Speleo Club du Liban. 21 Ekim 2004 tarihinde kaynağından (.html) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2008.
^abLes Sommets du Tourisme - Chamonix(PDF) (Fransızca). Chamonix: Association Les Sommets du tourisme. 28 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2009.
^Krothe, Noel; Fei Jin (1997). Hydrogeology: Proceedings of the 30th International Geological Congress, Beijing, China, 4–14 Ağustos 1996. VSP. s. 315. ISBN 9789067642538.
^Friend, Sandra (2002). Sinkholes. Pineapple Press. ss. 96. ISBN 9781561642588.
^Lebanon Caves a New Wonder? (National Geographic News). United States: National Geographic. 2008. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2023.
^Heyer, Hazel (9 Haziran 2008). "Lebanon in a race to be a world 'wonder'". ETurboNews. ETN. 21 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2008.
^"Jeita Grotto vying to make 'new 7 wonders of nature' list". Annahar. Beirut. 9 Haziran 2008. 21 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2008.
