Paul Valéry

Data i miejsce urodzenia

30 października 1871
Sète

Data i miejsce śmierci

20 lipca 1945
Paryż

Narodowość

francuska

Epoka

Klasycyzm
Symbolizm

Odznaczenia

Multimedia w Wikimedia Commons

Cytaty w Wikicytatach

Paul Ambroise Valéry (ur. 30 października 1871 w Sète nad Morzem Śródziemnym, zm. 20 lipca 1945 w Paryżu) – francuski poeta, eseista i prozaik.

Życie

Ojciec poety, Barthélemy Valéry, był Korsykaninem, matka, Fanny Grassi, pochodziła ze starej rodziny genueńskiej (była córką włoskiego konsula Giulia Grassi'ego). Wczesną młodość spędził w Montpellier, gdzie w latach 1884–1888 uczył się w liceum, a następnie studiował prawo na miejscowym uniwersytecie. W 1890 poznał Stéphane’a Mallarmé, którego uważał za swojego mistrza, oraz André Gide’a, z którym przyjaźnił się do końca życia.

W 1894 przeniósł się do Paryża, gdzie podjął pracę redaktora w Ministerstwie Wojny. W tym czasie poznał pisarza i krytyka Paula Léautauda. Od 1900 do 1922 pełnił funkcję sekretarza sparaliżowanego Édouarda Lebeya, ówczesnego administratora agencji prasowej Havas. W 1900 Valéry poślubił Jeannie Gobillard (1877–1970), z którą miał troje dzieci (Claude, Agathe i François). Mieszkali przy rue de Villejust.

W 1925 został członkiem Akademii Francuskiej. W latach 1924–1934 był prezesem francuskiego PEN Clubu. W 1931 został komandorem Legii Honorowej. W 1937 objął katedrę poetyki w Collège de France, którą prowadził aż do śmierci. W 1932 poeta, który wielokrotnie gościł w Polsce z odczytami, uhonorowany został komandorią Orderu Odrodzenia Polski.

Kiedy Valéry umarł, generał Charles de Gaulle zarządził uroczysty pogrzeb na koszt państwa. Zgodnie ze swym życzeniem, Paul Valéry spoczął w Sète, na tzw. cmentarzu morskim.

Twórczość

Debiutował w 1889 wierszem Le rêve w marsylskim periodyku „Petite Revue Maritime”.

W 1892, w wieku dwudziestu jeden lat, zarzucił twórczość poetycką i zwrócił się ku filozofii i matematyce oraz muzyce i malarstwu. W 1895 opublikował esej Wstęp do metody Leonarda da Vinci. Do poezji wrócił po dwudziestu latach, w 1917, wydając słynny poemat Młoda Parka. W 1920 opublikował swój dorobek poetycki z lat 1890–1900 jako Album wierszy dawnych. W wydanym w 1922 tomie Charmes znalazł się jeden z najgłośniejszych jego wierszy – Cmentarz morski. Utwór ten stanowi rodzaj poetyckiej medytacji rozpiętej między życiem i śmiercią, bytem i nicością. Sam autor przyznawał, że bliskość morza, wędrującego po nim światła, ruchu fal, usposabia nas do szczególnie głębokiej, ponadindywidualnej refleksji.

Oprócz poezji publikował utwory eseistyczne, poematy sceniczne (monodramy) Amfion (1931) i Semiramida (1934), do których muzykę skomponował Arthur Honegger, oraz dramaty Mój Faust (1941) i Anioł (1947). Od 1894 aż do śmierci prowadził dzienniki, które jako faksymile ukazywały się w latach 1957–1961.

Tworzył pod wpływem klasycyzmu, parnasizmu i symbolizmu. Uprawiał poezję hermetyczną, intelektualną, skondensowaną i wysublimowaną – poddaną klasycznym rygorom formalnym, wyrażającą refleksje nad istotą bytu oraz funkcjonowaniem umysłu. Odrzucał idee surrealizmu i kubizmu w malarstwie i literaturze. Nie akceptował powieści jako gatunku, odmawiając jej walorów estetycznych (wyjątek czynił dla powieści Na wspak Huysmansa). Wiersz nazwał "świętem intelektu".

Dzieła Valéry'ego tłumaczyli: Jan Lechoń, Anna Ludwika Czerny, Donata Eska, Joanna Guze, Jarosław Iwaszkiewicz, Mieczysław Jastrun, Czesław Jastrzębiec-Kozłowski, Roman Kołoniecki, Jan Mieczysławski, Aleksandra Olędzka-Frybesowa, Julian Rogoziński, Artur Sandauer, Leopold Staff.

W języku polskim ukazały się poświęcone pisarzowi publikacje:

Morawska Ludmiła, Studium o języku poezji Pawła Valéry, Lublin: TN KUL, 1955,
Tomkowski Jan, Paul Valéry. Siedem szkiców, Warszawa, Wydawnictwo Satus, 2023.

Wybrane dzieła

Introduction à la méthode de Léonard de Vinci (Wstęp do metody Leonarda da Vinci, 1895)
La Soirée avec monsieur Teste (Wieczór z panem Teste, 1896)
Essai d'une conquête méthodique (Podbój metodyczny, 1897)
La jeune Parque (Młoda Parka, 1917)
Le Cimetiere marin (Cmentarz morski, 1920)
Album de vers anciens (Album wierszy dawnych, 1920)
Charmes (Uroki, 1922)
Eupalinos ou l'Architecte (Eupalinos, czyli architekt, 1921)
L'Âme et la danse (Dusza i taniec, 1923)
Variété (Rozmaitości), t. 1-5 (1924-44)
Amphion (Amfion, 1931)
Sémiramis (Semiramida, 1934)
Degas, danse, dessin (Degas, taniec, rysunek, 1938)
Mon Faust (Mój Faust, 1941)
Mauvaises pensées et autres (Myśli złe i inne, 1942)
L'Ange (Anioł, 1947)
Cahiers (Zeszyty), t. 1-29 (1957-1961)

Wydania polskie

Dusza i taniec, Wilno: Ludwik Chomiński, 1926.
Utwory wybrane, Warszawa: Wydawnictwo Droga, 1936.
Rzeczy przemilczane. Z pism o sztuce, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974.
Myśli bez retuszu, Białystok: Łuk, 1994.
Degas, taniec, rysunek, Warszawa: Pavo, 1993.
Poezje wybrane, Warszawa: LSW, 1980.
Poezje, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1959, 1975.
Estetyka słowa, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1971.
Pan Teste i inne pisma, Warszawa: Wydawnictwo Aletheia, 2019.

Definicja poezji według Paula Valéry

Pod nazwą poezji rozumiane są dwie różne rzeczy, które jednak w pewnym punkcie łączą się ze sobą. Poezja – takie jest jedno znaczenie wyrazu – jest sztuką opartą na mowie. Ale ma też znaczenie ogólniejsze, bardziej rozpowszechnione, trudne do zdefiniowania, bo znacznie bardziej nieokreślone: wyraża pewien stan umysłu.

Bibliografia

Jerzy Adamski, Historia literatury francuskiej. Zarys, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1966.
Leksykon pisarzy świata XX wieku, red. Wacław Sadkowski, wyd. 2, Warszawa: Fundacja „Literatura Światowa”, 1997.
Literatura świata, Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN, 2007.
Modernizm, red. Sławomir Żurawski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008.